همه چیز از لغتنامه ی روبر شروع شد: در لغتنامه ی روبر جلوی کلمه ی «نامه نگار» نوشته شده «قدیمی». یعنی کلمه ای که قبلا استفاده می شده و یواش یواش از دور خارج شده است. ما فکر کردیم نباید بگذاریم نسل نامه نگارها منقرض بشود، و فکر کردیم نامه نوشتن بهترین تمرین نوشتن است.
تکامل زبانی امری شبه زیستی است – به آرامی و نسل به نسل اتفاق می‌افتد، در نتیجه نقطه‌ی شکست مشخصی بین یک زبان و مرحله‌ی بعدی تکاملش وجود ندارد. بنابراین دشوار بتوانیم مراحل مختلف تکامل زبانی را از هم تشخیص بدهیم؛ زبان همواره همراه بشریت بوده و به همان میزان قدمت دارد. با این حال هر زبان ویژگی‌هایی دارد که آن را متمایز می کند. در این مقاله ده زبان باستانی را بررسی می‌کنیم که امروزه نیز زنده اند.
عبری
زبان عبری داستان جالبی دارد. در حدود چهارصد میلادی استفاده از این زبان به فراموشی سپرده شد و سال‌ها تنها زبان مذهبی (ادعیه و نمازهای روازنه) یهودیان بوده است. اما با مهاجرت یهودیان در قرن نوزده و بیست زبان عبری دستخوش تحولی عظیم شد و پس از اینکه دو دانشمند زبانشناس عبری مدرن را با استفاده از متون باستانی بازسازی کردند زبان رسمی دولت اسرائیل گشت. با اینکه زبان عبری مدرن با زبان متون عهد عتیق تفاوت دارد، عبری زبانان امروزه بدون هیچ مشکلی این متون و دیگر متون وابسته به آن را متوجه می‌شوند. پیش از اختراع عبری مدرن یهودیان از زبان یدی (یا یدیش) استفاده می‌کردند که زبانی تلفیقی و رایح در آلمان، لهستان، و … بود. میتوان گفت عبری مدرن هم با تاثیر گرفتن از زبان یدیش اکنون متاثر از بسیار از زبان‌های دیگر، از جمله آلمانی و لهستانی، است. (برای آگاهی بیشتر از نحوه ی بازسازی عبری مدرن، نک. عبری مدرن، جدید یا قدیمی؟)
تامیلی
تامیلی زبانی است که هفتاد و هشت میلیون نفر به آن سخن می‌گویند و یکی از زبان‌های رسمی هند، سریلانکا و سنگاپور است. تامیل یکی از اعضای خانواده‌ی زبان‌های دراویدی است (این گروه زبانی همسایه‌ی نزدیک زبان‌های هندواروپایی و رایج در جنوب هندوستان است). محققان دریافته‌اند که سنگنبشته‌های یافت شده به زبان تامیلی به سده‌ی سوم پیش از میلاد برمی‌گردد، و تامیلی از آن زمان تا کنون مداوما استفاده می‌شده است. بر خلاف سانسکریت، که یکی دیگر از زبان‌های باستانی هندوستان است و در حدود ششصد پیش از میلاد از رواج روزمره افتاد و تنها زبان مقدس و مذهبی به شمار می‌رود، تامیلی زبانی است که به تکامل ادامه داده و اکنون بیستمین زبان رایج دنیا است.
لیتوانیایی
اکثر زبان‌های رایج در اروپا متعلق به خانواده‌ی زبان‌های هندواروپایی هستند، اما در حدود سه هزار و پانصد پیش از میلاد از یکدیگر جدا شدند. در این میان چندین و چند زبان در مسیرهای جداگانه به پیشرفت ادامه دادند: آلمانی، ایتالیایی و انگلیسی به تدریج نقاط مشترک زبانی گذشته را از دست دادند. با این حال یکی از زبان‌های شاخه‌ی بالتیک خانواده‌ی زبان‌های هندواروپایی خاصیت‌هایی از خود نشان می‌دهد که به گفته‌ی محققان از دوران پیش از هندواروپایی (پرتوهندواروپا، زبانی که در حدود سه هزار و پانصد پیش از میلاد رایج بوده) باقی مانده است. زبان لیتوانیایی به دلیلی نامعلوم نسبت به دیگر زبان‌های اروپایی به زبان پروتوهندواروپایی قرابت آوایی و دستوری دارد، و در نتیجه میتوان آن را قدیمی ترین زبان دنیا دانست.
فارسی
زبان فارسی از اعضای شاخه‌ی جنوب غربی خانواده‌ی زبان‌های ایرانی (هندوایرانی) است. فارسی تنها زبانی است که مدرک مدون هر سه مرحله‌ی تکامل آن در دست است: فارسی باستان، سنگنبشته‌های هخامنشی؛ فارسی میانه، یا پهلوی و پارتی، سنگنبشته‌ها و متون دینی زرتشتی (از جمله تفسیر پهلوی اوستا: زند اوستا) و متون غیردینی دوره‌ی ساسانی که در حدود سده‌ی سیزدهم کتابت شده و پس از حمله‌ی اعراب به کمک مهاجران ایرانی زرتشتی که در هندوستان زندگی می‌کنند تا امروز حفظ شده اند؛ و فارسی مدرن که خود به دو دوره‌ی تحول فارسی دری و فارسی معاصر بخش می‌شود. فارسی مدرن زبان رسمی ایران، افغانستان و تاجیکستان است. با توجه به مهاجرت‌های پی در پی فارسی زبانان، و عمدتا به دلیل نامناسب بودن شرایط کشورهای مادر این زبان، آمار دقیقی از سخنگویان فارسی در دست نیست. اما زبان فارسی در طول قرون زبان رسمی و ادبی بسیاری از کشورهای منطقه بوده، با زبان‌های همسایه، از جمله لری و کردی و … قرابت دارد، و میتوان آن را میراث مشترک تاریخی و فرهنگی تمامی اقوام ایرانی دانست. با وجود بده و بستان‌های بی حد و اندازه‌ی زبان فارسی با دیگر زبان‌ها، سخنگویان این زبان امروزه هنوز هم می‌توانند متون سده‌های ابتدایی میلادی را درک کنند، و از قرن نهم به بعد تغییرات آنقدر اندک بوده که حتی میتوان از آن چشم پوشید.
ایسلندی
ایسلندی هم یکی دیگر از زبان‌های هندواروپایی است، البته از شاخه‌ی آلمانی شمالی. (جهت اطلاع، بد نیست بدانیم انگلیسی هم یکی از زبان‌های شاخه‌ی آلمانی است، اما به شاخه‌ی غربی آلمانی تعلق دارد). بسیاری از زبان‌های شاخه‌ی آلمانی همان خصوصیات زبان‌های هندواروپایی را دارند، اما سیر تکامل ایسلندی در حالت منزوی و جزیره‌ای زبانی اتفاق افتاده (یعنی ارتباطش با دیگر زبان‌ها محدود و اندک بوده، در نتیجه بیشتر خاصیت‌های باستانی را حفظ کرده). حتی تسلط حکومتی دانمارکی در سده‌های چهارده تا بیستم هم تاثیر چندانی بر این زبان نگذاشته، بنابراین میتوان گفت از زمان ورود دریانوردان نورس به ایسلند تا کنون تغییرات این زبان بسیار کم بوده و ایسلندی‌ها به راحتی متون سده‌های گذشته را می‌فهمند.
مقدونی
زبان‌های خانواده‌ی اسلاو، که روسی و لهستانی و کروات و چندین زبان دیگر را در بر می‌گیرد، زبان‌هایی تقریبا جوان هستند. نقطه‌ی جدا شدن این زبان‌ها به زمانی برمی‌گردد که سیریل و متوئدیوس خط و زبانی استاندارد برای کلیسای اسلاونیک اختراع کردند. (نک. زبان و خط کلیسای اسلاونیک) سپس در حدود سده‌ی نهم میلادی با همین زبان به قصد مسیحی کردن اسلاوها به شمال مهاجرت کردند. سیریل و متویدیوس از اهالی مکانی در شمال یونان، احتمالا مقدونیه، بودند و زبان مقدونی (و همسایه‌ی نزدیکش بلغاری) همان زبانی است که زبان کلیسای اسلاونیک از آن منشعب شده.
باسک
زبان باسک یکی از معماهای زبانشناسی است. مردم باسک که در فرانسه و اسپانیا زندگی می‌کنند به این زبان سخن می‌گویند، اما خود زبان کاملا از زبان‌های رومانی (یا زبان‌های رومی؛ هم خانواده‌ی لاتین، که فرانسه و اسپانیایی را هم در برمی‌گیرد) و حتی بقیه‌ی زبان‌های دنیا جدا است. زبانشناسان بر این باورند که میتوان زبانی بسیار نزدیک به زبان باسک را از روی شواهد و مدارک موجود بازسازی کرد، اما همه‌ی نظریات فعلا به بن بست رسیده است. تنها موردی که میتوان با اطمینان کامل در ارتباط با زبان باسک گفت این است که این زبان مدت‌ها پیش از ورود زبان رومانی در منطقه رایج بوده – در نتیجه مراحل تکاملش به پیش از امپراتوری روم، رواج زبان لاتین، و آغاز تکامل فرانسه و اسپانیایی برمی‌گردد.
فنلاندی
زبان فنلاندی تا سده‌ی شانزدهم مکتوب نشده بود، ولی تاریخ شفاهی آن به سده‌ها پیشتر برمی‌گردد. فنلاندی یکی از اعضای خانواده‌ی زبان‌های فینواوگریک است، که زبان‌های استونیایی، مجار و چندین زبان اقلیت دیگر در منطقه‌ی سیبری را در برمی‌گیرد. با این وجود فنلاندی زبانی است که تعداد زیادی وام واژه از دیگر خانواده‌های زبانی وام گرفته است. جالب است که این وام واژه‌ها در زبان فنلاندی کمتر از زبان‌های اصلی خود متحول شده اند. به عنوان مثال، واژه‌ی مادر در فنلاندی، aiti، از زبان گاتیک آمده که دیگر رایج نیست. واژه‌ی شاه در فنلاندی، kuningaz، از آلمانی باستان آمده که آثارش در دیگر زبان‌های آلمانی از بین رفته است.
گرجی
زبان گرجی یکی از بزرگترین علامت‌های سوال زبانشناسی است. زبان‌های اصلی کشورهای منطقه‌ی قفقاز، ارمنستان، آذربایجان و گرجستان، از سه خانواده‌ی زبانی متفاوت هستند – اولی هندواروپایی، دومی ترکی، و سومی کارتولی. گرجی رایج ترین زبان خانواده‌ی زبانی کارتولی است، و تنها زبانی است که در منطقه‌ی قفقاز میراث مکتوب دارد. الفبای عجیب و خاص گرجی بسیار قدیمی است – ظاهرا از اعقاب خط آرامی است که به سده‌ی سوم میلادی برمی‌گردد. هر چند گرجی مثل باسک زبان جزیره‌ای نبوده، اما تنها چهار زبان کارتولی در دنیا وجود دارد، که همگی از اقلیت‌های زبانی گرجستان هستند، و هیچ ارتباطی با دیگر زبان‌های دنیا ندارند.
گالئیک ایرلندی
گالئیک ایرلندی زبان تعداد محدودی از ایرلندی‌های امروزی است، اما تاریخچه‌اش بسیار طولانی است. یکی از زبان‌های شاخه‌ی کلتی خانواده‌ی زبان‌های هندواروپایی است، و پیش از تاثیر زبان‌های آلمانی در جزایر بریتانیا و ایرلند رایج بوده. گالئیک اسکاتلندی و مانکس (زبان مردم جزیره‌ی مان) از گالئیک ایرلندی منشعب شده اند، اما جالب تر این است که قدیمی ترین میراث مکتوب زبان محلی در بین تمامی زبان‌های اروپای غربی را دارد. یعنی، در زمانی که تمامی اروپا به زبان محلی خود حرف می‌زد و با خط لاتین می‌نوشت، ایرلندی‌ها از خطی خاص برای زبان محلی خودشان استفاده می‌کردند.
منبع: The Culture Trip
ترجمه و بازنویسی: فرمهر امیردوست
نظرات